Jako pierwsza pogłębioną pracę nad integracją sensoryczną rozpoczęła Jane Ayres,

psycholog, terapeuta zajęciowy, profesor i wykładowca akademicki w USA, w latach 60 ubiegłego wieku.

W oparciu o przegląd literatury z zakresu psychologii rozwojowej oraz uczenia się, neurobiologii, neurofizjologii i własne badania stwierdziła, że istnieją czynniki, występujące tylko u dzieci z dysfunkcjami percepcyjno – motorycznymi lub z dysfunkcjami OUN, które łączą się z określonymi zaburzeniami w obrębie ośrodkowego układu nerwowego, obejmującymi integrację danych wejściowych z jednego lub kilku systemów sensorycznych. Mają one wpływ na napięcie mięśni, reakcje posturalne, planowanie ruchu, rozwój mowy, zachowanie oraz emocje i funkcje poznawcze. Reakcje na te czynniki mogą być prawidłowe lub nietypowe, są wynikiem procesu przetwarzania danych sensorycznych. Według Jean Ayres integracja sensoryczna jest procesem,dzięki któremu mózg otrzymuje informacje ze wszystkich zmysłów. Rejestruje je, segreguje, rozpoznaje, przesiewa, wzmacnia lub hamuje, a następnie łączy ze sobą oraz wcześniejszymi doświadczeniami i odpowiada adekwatną reakcją na działające bodźce. Jest to proces neurologiczny, o jego przebiegu można się dowiedzieć analizując zachowanie danej osoby. Problemy sensoryczne są rezultatem nieefektywnego przetwarzania neurologicznego. Można je zminimalizować dzięki odpowiednim oddziaływaniom terapeutycznym. Zmysły określa jako układy sensoryczne, aby podkreślić ich połączenia neurologiczne pomiędzy receptorem, drogą doprowadzającą -nerwem, jądrami podkorowymi i ośrodkiem korowym. Uważa, że największe znaczenie mają trzy układy: przedsionkowy, proprioceptywny, dotykowy. Pozostałe systemy, czyli wzrokowy, słuchowy, smakowy i węchowy mają węższe oddziaływanie na centralny układ nerwowy.

Teoria integracji sensorycznej opiera się na następujących założeniach:

ludzie wykazują się plastycznością neuronalną,

rozwój jest warunkowany bodźcami sensorycznymi,

integralność układu nerwowego umożliwia procesy integracji sensorycznej na różnych poziomach OUN,

rozwój procesów integracji sensorycznej przebiega sekwencyjnie,

osoby wykazują reakcje adaptacyjne,

każdy człowiek ma wewnętrzny popęd sensoryczny.

Twórczyni teorii początkowo badała i poddawała terapii dzieci ze specyficznymi objawami neurologicznymi, były to dzieci z trudnościami w uczeniu się. Opracowała narzędzia diagnostyczne badające integrację sensoryczną oraz metodę terapii. Na przestrzeni trzydziestoletniej pracy, analizowania wyników badań, kontynuowania ich przez kolejnych naukowców stwierdzono, że odpowiednio wcześnie podjęta terapia SI jest skuteczna w przypadku klasycznych zaburzeń integracji. Pełni rolę terapii wspomagającej w przypadku osób z autyzmem, nadpobudliwością psychoruchową, niepełnosprawnością intelektualną, zespołach uwarunkowanych genetycznie, mózgowym porażeniu dziecięcym.

Klasyfikacja zaburzeń przetwarzania sensorycznego

Aktualnie rozpowszechniona jest klasyfikacja zaburzeń przetwarzania sensorycznego opracowana przez Lucy Jane Miller i jej współpracowników. Wyróżnia się w niej trzy główne kategorie zaburzeń przetwarzania sensorycznego oraz ich podtypy. Są to:

Zaburzenia modulacji sensorycznej, do nich należą:

- nadmierna reaktywność sensoryczna - nadwrażliwość,

- obniżona reaktywność sensoryczna - podwrażliwość,

- poszukiwanie sensoryczne.

Zaburzenia dyskryminacji sensorycznej.

Zaburzenia motoryczne o podłożu sensorycznym. Podtypy:

- zaburzenia posturalne,

- dyspraksja.

Modulacja sensoryczna polega na dokonywaniu przez mózg regulacji wejściowych informacji. Pomaga ona w ich dopasowywaniu, równoważeniu i synchronizacji. Przychodzące wrażenia aktywują receptory, powodując proces pobudzania. Jeśli mózg uzna informacje jako nieistotne, hamuje reakcje. W toku przyzwyczajenia uczy się odróżniać informacje i nie reagować na bodźce mało istotne. Zaburzenia modulacji przetwarzania bodźców sensorycznych powoduje problem zgrania czasowego w centralnym układzie nerwowym. Proces hamowania następuje zbyt szybko lub wolno w stosunku do procesu pobudzania.

Dziecko z szybkim hamowaniem przejawia nadwrażliwość sensoryczną w zakresie jednego lub więcej układów zmysłów. Łatwo się rozprasza, ponieważ jego uwagę zwracają wszystkie bodźce. Jego mózg nie potrafi odróżnić istotnych informacji od obojętnych. Prowadzi to do nadmiernej pobudliwości, unikaniem lub wrogością, zmiennością emocjonalną.

Zbyt wolne hamowanie powoduje wysoki próg wrażliwości. Osoba potrzebuje wtedy mocnej stymulacji, aby osiągnąć zwykły poziom pobudzenia.

Poszukiwanie sensoryczne polega na pragnieniu większej stymulacji. Dzieci – poszukiwacze wrażeń lubią stan pobudzania, Potrzebują ruchu, energicznych wrażeń, chętnie podejmują ryzyko. Często mają obniżoną kontrolę impulsów, potrzebę działania.

Zaburzenia modulacji są często kombinacją nadwrażliwości oraz podwrażliwości. Zmienna reaktywność prowadzi do zaburzeń adaptacyjnych. Często zależy od stopnia zmęczenia, pory dnia, miejsca. Powoduje to trudności w codziennym funkcjonowaniu, łatwą irytację, obniżoną samoregulację emocjonalną.

Zaburzenia dyskryminacji sensorycznej polegają na trudnościach w różnicowaniu bodźców lub rozumieniu ich znaczenia. Osoba z tym problemem może mieć problemy z uczeniem się nowych umiejętności, chronieniem się, gdyż nie potrafi wykorzystać informacji do celowej, adaptacyjnej reakcji. Posiada słabą świadomość swojego ciała, często upada, nie potrafi się podtrzymać. Doświadcza trudności z wykonywaniem zadań wzrokowo – przestrzennych, różnicowaniem słuchowym. Używa niewłaściwej siły w czasie manipulowania zabawkami, malowania kredkami, co prowadzi do ich łamania lub psucia. Często zaburzenia te współwystępują z podwrażliwością i dyspraksją, ze względu na problemy z dotykiem, ruchem, pozycją ciała

Zaburzenia motoryczne o podłożu sensorycznym dotyczą problemów związanych z motoryką.

Zaburzenia posturalne wiążą się z małym napięciem mięśniowym niewłaściwymi wzorcami ruchu, słabszą równowagą oraz koordynacją obustronną. Często są spowodowane niewłaściwą integracją wrażeń przedsionkowych i proprioceptywnych dotyczących ruchu oraz ułożenia ciała w przestrzeni.

Dyspraksja jest określana jako zaburzenie zdolności do wykonywania precyzyjnych, świadomych ruchów. Jest spowodowana zaburzeniami integracji procesów sensorycznych – dotykowych i proprioceptywnych - w strukturach podkorowych niezbędnych do planowania motorycznego. Powoduje ona, że dziecko jest niezgrabne ruchowo, nie potrafi zorganizować swojego ciała do wykonania celowego ruchu, ma problemy z wykonywaniem precyzyjnych czynności w zakresie samoobsługi, malowania, układania puzzli, manipulowania czy pisania.

Charakterystyka zmysłów i układów

Wyróżnia się 3 bazowe systemy w terapii integracji sensorycznej. Należą do nich

układ przedsionkowy, propriocepcja i dotyk. Pozostałe zmysły – węch, wzrok, smak, słuch również odgrywają dużą rolę, zwłaszcza w zakresie modulacji i dyskryminacji bodźców sensorycznych.

Układ przedsionkowy jest podstawowym zmysłem rozwijającym się już w życiu płodowym. Dostarcza informacji na temat siły grawitacji oraz ruchu. Wpływa na bezpieczeństwo grawitacyjne,napięcie mięśni, ruchy i równowagę ciała, koordynację wzrokowo-ruchową, przetwarzanie wzrokowo-przestrzenne i całościową kontrolę sprawnego poruszania się. Jeśli działa sprawnie, nie odczuwa się jego istnienia, jego praca odbywa się automatycznie. Odpowiada za:

kontrolowanie ruchów związanych z przyspieszeniem liniowym i rotacyjnym działającym na organizm człowieka,

odbieraniem informacji związanych z działaniem siły grawitacji,

informowanie OUN o położeniu głowy w stosunku do szyi i reszty ciała oraz otaczającej przestrzeni,

wyzwalanie odruchów ocznych i koordynacji pracy obu oczu,

utrzymanie stałego pola widzenia w czasie ruchów głowy,

rozwój mowy.

Według J. Ayres wrażenia sensoryczne płynące z wszystkich systemów zmysłowych łączy system przedsionkowy. Nieprawidłowości w jego funkcjonowaniu mogą mieć charakter podwrażliwości lub nadwrażliwości. Mają ogromny wpływ na aktywność dziecka.

Podwrażliwość przedsionkowa może objawiać się w nadmiernej potrzebie ruchu obrotowego, słabym utrzymywaniem równowagi, nadmiernym napięciu w kończynach i obniżonym w obrębie ciała i aparatu mowy.

Nadwrażliwość przedsionkowa występuje jako niepewność grawitacyjna lub nietolerancja ruchu. Niepewność grawitacyjna powoduje lęk przed upadkiem i oderwaniem stóp od podłoża, zaburzenia równowagi, szuranie nogami, niechęć do zeskakiwania, wspinania się, unikanie zabaw na huśtawkach, zjeżdżalniach, karuzelach, trampolinie. Nietolerancja ruchu objawia się negatywną reakcją na szybki ruch obrotowy. Reagują wtedy nudnościami, bólem głowy rozdrażnieniem emocjonalnym, czasem nawet na sam widok kręcącej się karuzeli . Często mają chorobę lokomocyjną. Czasem oba te zaburzenia współwystępują, co jeszcze bardziej ogranicza aktywność dziecka.

Układ propriocepcji czyli czucia głębokiego wpływa na płynność wykonywanych ruchów, wchodzi w skład układu motorycznego. Odbiera informacje z receptorów znajdujących się w mięśniach i stawach, przekazuje do pnia mózgu, i móżdżku, częściowo do kory mózgowej. Dzięki temu możliwe są: płynność wykonania ruchu, jego planowanie i kontrola bez udziału wzroku, świadomość ciała, utrzymywanie prawidłowej postawy oraz poczucie stabilności emocjonalnej. Zaburzenia czucia głębokiego powodują, że ruchy są wolniejsze, niezgrabne. U dzieci powoduje to problemy z samoobsługą, kontrolowaniem siły mięśni potrzebnych do wykonania precyzyjnych czynności np. prawidłowym chwytem pisarskim, siłą nacisku palców na przybory pisarskie, uprawianiem sportu.

Objawy nadwrażliwości proprioceptywnej to:

niechęć do przytulania się i bycia dotykanym przez innych, podawania dłoni na przywitanie,

złe samopoczucie w środkach lokomocji,

duża reaktywność na zmiany ciśnienia atmosferycznego.

Podwrażliwość czucia głębokiego objawia się poprzez:

nienaturalne wyginanie palców , machanie i potrząsanie rękoma, mocne splatanie rąk, zaciskanie dłoni,

osłabiona reakcja na ból,

hiperaktywność,

niszczenie zabawek i przedmiotów z powodu braku kontroli nad siłą własnego dotyku,

u małych dzieci tendencja do gryzienia i szczypania siebie lub innych, celowe wpadanie na innych,

uderzanie ciałem o różne powierzchnie.

Układ dotykowy odbiera informacje za pomocą mechanoreceptorów umieszczonych na skórze. Bodziec, po pobudzeniu receptorów dotykowych za pomocą aksonu, trafia do kolejnych ośrodków układu nerwowego wzdłuż aksonu. Odbierana przez system nerwowy intensywność bodźca zależy od jego siły i ilości pobudzonych receptorów. Występują dwie komponenty systemu dotykowego: obronny i różnicujący. U niemowląt dominuje system obronny, mający na celu przetrwanie,stawianie w stan gotowości organizmu w reakcji na potencjalne zagrożenie. Począwszy od okresu przedszkolnego powinna pojawić się przewaga systemu dyskryminacyjnego. Pozwala on na identyfikację dotykanych obiektów, ich wielkości, kształtu, faktury, temperatury i hamuje czynności systemu defensywnego.

System dotykowy wpływa na zachowania społeczne oraz emocjonalne dziecka, podejmowane działania, reakcje obronne lub eksplorację otoczenia.

Charakterystyczne zaburzenia w tej kategorii to nadwrażliwość lub podwrażliwość dotykowa.

Nadwrażliwość objawia się między innymi:

niechęcią do noszenia nowych ubrań, nietolerancja obcisłych ubrań lub metek,

postawa wycofująca przy próbach fizycznego kontaktu, unikanie tłumu lub zabaw grupowych wymagających bliskości,

niechęć do chłodnej pościeli, podmuchu wiatru na ciele, zdejmowania butów,

ubieranie się od stóp do głów,

unikanie pewnych faktur, malowania palcami, zabaw w piasku, brudzenia rąk,

nietolerancja określonych konsystencji potraw, temperatury, i smaku, trudności z gryzieniem lub żuciem.

Objawy podwrażliwości:

pocieranie, głaskanie, skubanie różnych części ciała, rozdrapywanie ran,

dotykanie różnych powierzchni, ocieranie się o ściany, pocieranie się różnymi materiałami,

tendencja do rozbierania się, chodzenia boso lub nago,

szukanie wrażeń cieplnych.

Układ słuchowy pełni podwójną funkcję jako narząd słuchu i równowagi. Jean Ayres opisywała centralne zaburzenia słuchu jako dysfunkcje percepcji słuchowej. Dlatego dzieci nią dotknięte, pomimo prawidłowego słuchu, funkcjonują tak jak przy niedosłuchu w wyniku nieprawidłowego przetwarzania bodźców słuchowych, nieprawidłowej modulacji sensorycznej. Przy: nadwrażliwości słuchowej charakterystyczne objawy to:

zatykanie uszu rękami,

lęk przed tłumem,ruchem ulicznym, burzą, silnym deszczem lub wiatrem,

lekki sen i trudności w zasypianiu,

słuchanie wydawanych przez siebie dźwięków,

uciekanie od hałasów i niespodziewanych dźwięków.

Objawy podwrażliwości słuchowej to:

przykładanie do ucha wibrujących przedmiotów,

ostukiwanie przedmiotów, rzucanie nimi,

trzaskanie drzwiami, wydawanie głośnych okrzyków,

wsłuchiwanie się w głośne dźwięki np. hałas uliczny, działającą pralkę, odkurzacz, suszarkę.

Czasem niektóre dzieci prezentują niekonsekwentny sposób objawy obu zaburzeń modulacji.

W przypadku osób z autyzmem częste jest poszukiwanie bodźców, tzw. biały szum. Przejawia się to w uderzaniu się rękami w głowę lub uderzaniu nią o różne powierzchnie, kołysaniu się, wsłuchiwaniu w dźwięki wydawane przez siebie lub płynące z własnego ciała.

Dysfunkcje układu słuchowego wiążą się z nieprawidłowym funkcjonowaniem przedsionka. Często prowadzą do zaburzeń mowy i komunikacji językowej, pośrednio negatywnie wpływając na rozwój społeczny oraz poznawczy.

Układ wzrokowy jest najbardziej wyspecjalizowanym zmysłem, znajduje się wyżej w hierarchii zmysłów niż słuch. Widzenie ma charakter wielozmysłowy. Jest ono związane z poziomem rozwoju, koordynacją ruchową,schematem ciała, orientacją przestrzenną i kierunkową, reaktywnością układu nerwowego. Sprawne działanie zmysłu wzroku jest ściśle powiązane z układem przedsionkowym, proprioceptywnym, dotykowym. Przetrwałe odruchy- toniczny odruch błędnikowy,symetryczny i asymetryczny odruch szyjny powodują nieprawidłowe funkcjonowanie układu wzrokowego.

W zależności od wieku obserwuje się wielorakie symptomy zaburzeń widzenia. Przejawami nadwrażliwości może być:

mrużenie, tarcie i zamykanie oczu, unikanie jaskrawego, migoczącego światła,blasku słońca,

uchylanie się przed obiektami zmierzającymi w jego kierunku.

Objawy zaburzonej modulacji o charakterze podwrażliwości to:

wpatrywanie się w słońce, jaskrawe światło,

nie reagowanie na zbliżające się przedmioty,

nie zauważanie zmian w otoczeniu,

nadmierne wpatrywanie się w przedmioty, twarze.

Zaburzona dyskryminacja sensoryczna sprawia, że osoba nie postrzega tego, co widzi.

Może mieć problem z tworzeniem zbiorów w oparciu o kolor, kształt, symbol, rozróżniać przedmiotów z pierwszego i drugiego planu, źle odczytywać wyraz twarzy, co wpływa na interakcje społeczne.

Zmysł powonienia jest bardzo czuły i wrażliwy. Najszybciej z pozostałych układów wysyła bodźce do mózgu. Wiąże się z rozwojem postrzegania, mową, koncentracją, generowaniem emocji i organizowaniem pamięci. Rozwija się już w życiu płodowym. Po urodzeniu stanowi główne źródło doznań zmysłowych. Pomagają w przystosowaniu się do środowiska zewnętrznego. Rozwija do dwudziestego roku życia.

Zmysł węchu ma największe znaczenie w rozpoznawaniu smaków. Jest czulszy od zmysłu smaku, pełni wobec niego nadrzędną rolę. Głównym organem obu zmysłów jest nos, co sprawia, że węch i smak stanowią integralną całość.

Smak pokarmu zależy w dużym stopniu od odbieranych wrażeń węchowych. Właściwym ośrodkiem zmysłu smaku jest język, na którym rozmieszczone są kubki smakowe. Zmysł smaku pomaga odróżnić rzeczy jadalne od niejadalnych, smaczne od niesmacznych. Wiąże się z pamięcią emocjonalną. Ma silne powiązanie z rozwojem mowy, gdyż angażuje mięśnie potrzebne zarówno do ssania, picia, jedzenia jak i artykułowania dźwięków. Czucie smaku to kombinacja, służące zarówno do bodźców zapachowych, smakowych i dotykowych. Udowodniono, że u osób z nadwrażliwością węchowo – smakową występują trudności w skupieniu uwagi w otoczeniu, w którym czują zapach odbierany jako nieprzyjemny. Neutralne dla innych zapachy u nich mogą wywoływać m.in. mdłości, nerwowość, agresję, silny dyskomfort.

Jeśli u dziecka występują pojedyncze objawy zaburzeń integracji sensorycznej, nie jest to powód do paniki i przeprowadzenia diagnozy funkcjonowania przetwarzania sensorycznego, mieści się w granicach normy rozwojowej. Terapia jest potrzebna wówczas, jeżeli posiadane trudności zaburzają funkcjonowanie psychoruchowe i samoregulację emocjonalną dziecka, co prowadzi do trudności w aklimatyzacji w nowych miejscach,, łamania norm i zasad grupowych, unikania pewnych bodźców, wzrokowych, zapachowych, dotykowych, węchowych, smakowych.

Artykuł opracowała

Agnieszka Tyczka – psycholog, terapeuta SI

Bibliografia:

Grzywniak C.: Nieprawidłowa integracja sensoryczna jako składowa zaburzeń psychicznych występujących zarówno u dzieci jak i u młodzieży oraz dorosłych, Psychiatria, tom 13, nr3/2016.

Kranowitz C. S. : Nie – zgrane dziecko. Zaburzenia przetwarzania sensorycznego – diagnoza i postępowanie, Gdańsk: Harmonia Universalis, 2012.

Kuleczka – Raszewska M., Markowska D. : Uczę się poprzez ruch. Program terapii dla dzieci autystycznych i z niepełnosprawnością ruchową, Gdańsk: Harmonia Universalis, 2012.

Odowska – Szlachcic B.: Terapia integracji sensorycznej. Ćwiczenia usprawniające bazowe układy zmysłowe i korygujące zaburzenia planowania motorycznego. Zeszyt 1, Gdańsk: Wydawnictwo Harmonia, 2022.

Odowska – Szlachcic B.: Terapia integracji sensorycznej. Strategie terapeutyczne i ćwiczenia stymulujące układy: słuchowy, węchu i smaku oraz terapia światłem i kolorami. Zeszyt 2, Gdańsk: Wydawnictwo Harmonia, 2020.

Przyrowski Z.: Integracja sensoryczna. Teoria, diagnoza, terapia, Warszawa: Empis & Sensum Mobile, 2019.

Przyrowski Z.: Kliniczna obserwacja. Podręcznik, Warszawa: Empis & Sensum Mobile, 2015.